فرضیه به مفهوم حدس و گمان بخردانه است. یک فرض آزمون پذیری است که به دلیل صادق تبودن در مورد برخی از واقعیات، برای هدایت بررسی و تحقیق به طور موقت پذیرفته می شود.
هر تحقیق مبتنی بر یک سری فرضیه هایی در رابطه با کیفیت ارتباط متغیر ها با یکدیگر ارائه می دهد. این پاسخ ها، که در واقع همان فرضیه های تحقیق می باشند، گزاره هایی هستند در مورد پارامتر جامعه، به گونه ای که آزمون آن ها به وسیله آمار نمونه ای امکان پذیر باشد.
بر این اساس، در تحقیق با سه دسته فرضیه رابط ای، تفاوتی و علیّ مواجه هستیم ک مختصات هر یک در ادامه توضیح داده شده است.
۱) گمان های بخردانه ای درباره پدیده های مورد علاقه اند.
۲) می توان آن ها را به صورت «اگر – آنگاه» بیان کرد.
۳) صحت یا سقم آن ها را می توان از طریق مشاهده یا آزمایش تعیین کرد .
فرضیه رابطه ای همواره در رابطه یا دو متغیر به کار رفته و به فرضیه ای اطلاق می شود که کیفیت ارتباط بین این دو متغیر را مطرح می کند.
در این نوع فرضیه، محقق قصد دارد که صرفاً درجه و جهت رابطه متغیر های مورد مطالعه را کشف کند و نه رابط علت و معلولی بین آن ها را.
فرضیه های تحقیقات مربوط به حوزه اقتصادی و اجتماعی عموماً از این نوع هستند.
فرضیه رابطه ای را بر حسب جهت فرضیه (مثبت و مستقیم یا منفی و معکوس) می توان به دو صورت جهت دار و فاقد جهت مطرح کرد.
۱ – فرضیه رابطه ای جهت دار (یک دامنه): فرضیه ای است که در آن، محقق جهت رابطه بین دو متغیر را یا به صورت مثبت و مستقیم و یا به صورت منفی و معکوس بیان می کند.
برای مثال: بین تحصیلات و اعتماد اجتماعی رابطه مثبت و مستقیم وجود دارد. (رابطه مثبت و مستقیم)
برای مثال: بین فرد گرایی و اعتماد اجتماعی رابطه منفی و معکوس وجود دارد. (رابطه منفی و معکوس)
۲) فرضیه رابطه ای فاقد جهت (دو دامنه): فرضیه ای است که محقق تنها به بیان وجود رابطه بین دو متغیر اکتفاء کرده و اشاره به جهت مثبت و مستقیم و یا منفی و معکوس آن نمی کند.
مثال: بین تحصیلات و اعتماد اجتماعی رابطه وجود دارد.
مثال: بین فرد گرایی و اعتماد اجتماعی رابطه وجود دارد.
هدف فرضیه های علیّ، کشف و تعیین رابطه علت و معلولی بین دو یا چند متغیر است.
در اینجا، هدف پژوهشگر صرفاً تعیین ارتباط و همبستگی دو یا چند متغیر نیست، بلکه می خواهد عمیق تر و ریشه ای تر با آن برخورد کرد و بگوید که متغیری علت به وجود آمدن متغیر دیگر است.
در این مثال ها، پشتکار به عنوان متغیر مستقل (تأثیر گذار) و پیشرفت تحصیلی به عنوان متغیر وابسته (تأثیر پذیر) قلمداد می گردد:
مثال: پشتکار دانشجویان علت پیشرفت تحصیلی آنان است.
مثال: پشتکار دانشجویان بر پیشرفت تحصیلی آن مؤثر است.
مثال: پشتکار دانشجویان یکی از عوامل پیشرفت تحصیلی آنان است.
در آزمون فرضیه های علیّ، با توجه به نوع مقیاس داده ها، از آزمون هی تحلیل رگرسیون (دو متغیر یا چند متغیره) رگرسیون لجستیک، رگرسیون ترتیبی، تحلیل مسیر و مدل سازی معادلات ساختاری استفاده می شود.
نکته: گاهی اوقات یک فرضیه تحقیقی را می توانیم به صورت های رابطه ای (همبستگی یا علیّ) و تفاوتی بیان کنیم و طبیعی است که با بیان یک فرضیه به هر کدام از این حالت ها، نوع آزمونی هم که برای آن استفاده خواهیم کرد، متفاوت است.
فرضیه رابطه ای: بین پشتکار دانشجویان و پیشرفت تحصیلی آنان رابطه وجود دارد.
فرضیه علیّ: پشکار دانشجویان بر پیشرفت تحصیلی آنان مؤثر است.
فرضیه تفاوتی: میزان پیشرفت تحصیلی در بین دانشجویان با پشتکار مختلف متفاوت است.
در طرح فرضیه تفاوتی، به دنبال بررسی و مقایسه تفاوت اثر دو یا چند متغیر یا گروه بر یک یا چند متغیر دیگر هستیم.
در این حالت، فرضیه به صورتی بیان می شود که تفاوت ها حدس زده می شوند و مقایسه ای انجام می گیرد.
در فرضیه تفاوتی، همیشه درصدد مقایسه میانگین (آزمون های پارامتری) و یا میانه (آزمون های ناپارامتری) متغیر ها در بین گروه ها هستیم.
فرضیه تفاوتی، هم در رابطه با یک متغیر و هم در رابطه با دو متغیر و بیشتر به کار می رود:
گاه هدف از این فرضیه، مقایسه میانگین یک متغیر با مقدار آزمون (Test Value) می باشد. این نوع فرضیه، به آزمون تفاوت یک مقدار یا توزیع مشاهده شده با یک مقدار یا توزیع مفروض (نظری) می پردازند.
مثال: میزان اعتماد اجتماعی در شهر تهران می باشد.
مثال: احساس هویت ملی در بین شهروندان تهرانی قوی می باشد.
در هر دو مثال بالا، تنها یک متغیر (اعتماد اجتماعی در مثال اول و جنسیت در مقام دوم) وجود دارد.
آزمون پارامتری T تک نمونه ای، و آزمون ناپارامتری کای اسکوئر تک متغیره یا تک سؤالی و دو جمله ای، آزمون هایی هستند که در نرم افزار آماری SPSS جهت آزمون این قبیل فرضیه های تفاوتی تعریف شده اند.
گاهی نیز، هدف از طرح فرضیه تفاوتی، مقایسه میانگین یا میانه یک متغیر در بین دو گروه و بیشتر، و یا مقایسه میانگین یا میانه یک متغیر در دو زمان قبل و بعد می باشد.
مثال: میزان اعتماد اجتماعی، در شهر کرج بالاتر از شهر تهران می باشد.
مثال: میانگین ضربان قلب بیماران مبتلا به تنگی نفس در دو زمان قبل و بعد از مصرف داروی X با هم متفاوت است.
فرضیه تفاوتی نیز، همانند فرضیه رابطه ای، برحسب جهت فرضیه (یک دامنه و دو دامنه) به دو صورت یک دامنه و دو دامنه مطرح می شود. بدین صورت که:
۱- فرضیه تفاوتی جهت دار (یک دامنه): فرضیه ای است که در آن، محقق جهت تفاوت را بیان می کند.
مثال: میزان اعتماد اجتماعی در بین مردان بیشتر از زنان می باشد.
۲- فرضیه تفاوتی فاقد جهت (دو دامنه): فرضیه ای است که محقق تنها به بیان تفاوت متغیر در بین گروه ها اکتفاء کرده و اشاره به جهت تفاوت آن نمی کند.
مثال: میزان اعتماد اجتماعی در بین مردان و زنان متفاوت است.
فرضیه آماری جمله یا عبارتی است که پیرامون ویژگی های جامعه بیان می شود و امکان دارد درست نباشد، ولی محقق صرفاً به خاطر برقرار کردن یک شرایط قابل آزمایش، آن را مطرح می کند.
به عبارتی، فرضیه آماری یک بیان کمی درباره پارامتر جامعه است که با استفاده از نماد های آماری نوشته می شود و نقش آن، هدایت پژوهشگر در انتخاب آزمون آماری است.
فرضیه آماری مبنای انتخاب روش های آماری بوده و محقق روش های آماری لازم را با استفاده از فرضیه آماری انتخاب می کند.
فرضیه آماری خود به دو صورت تقسیم می شود:
فرض صفر H0 ، فرضی است که محقق مایل به رد کردن آن می باشد.
بنابراین، فرض صفر بیان گر موارد زیر است:
عدم ارتباط بین متغیر ها
عدم تفاوت یک متغیر در بین یک یا چند گروه
عدم تأثیر یک متغیر بر متغیر دیگر می باشد
بیان فرض صفر ضروری نیست و چنانچه فرضیه به صورت جهت دار بیان شود، درک آن آسان تر است.
فرض صفر با نماد زیر نمایش داده می شود:
۰: ۱ − ۲ = ۰
این فرضیه یا علامت H1 یا HA نشان داده می شود.
فرض یک غالباً منطبق با فرضیه پژوهشی است.
به بیان دیگرف این فرضیه بیان کننده انتظار پژوهشگر درباره نتایج پژوهش است.
فرض یک با نماد زیر نمایش داده می شود:
[۱] Hypothesis
[۲] Relational Hypothesis
[۳] Causal Hypothesis
[۴] Differential Hypothesis
[۵] Statistical Hypothesis
[۶] Null Hypothesis
[۷] Alternative Hypothesis